Niko Winkel fietste in 17 etappes (2,5 week) van de Waddenzee in Groningen via het Limburgse heuvelland tot aan de Noordzee in Zeeuws-Vlaanderen. Na zijn fietstochten is Niko gaan schrijven over de grensbeleving, met als resultaat een website vol verhalen over de route langs de grens. Zijn fietservaringen, de basis voor het construeren van de ultieme grensfietsroute, zijn hier exclusief te lezen op Reishonger. Dit is het verhaal over de eerste etappe: de Nederlands-Duitse grens langs de provincie Groningen. De links in het verhaal verwijzen naar uitgebreidere verhalen op www.grensfietsen.nl. Momenteel werkt Niko Winkel aan zijn boek “Fietsen langs de Nederlandse landsgrens”.
Fietsen langs de Nederlandse grens
Een blik op een detailkaart van Nederland leert dat je via kleine weggetjes en paden meestal vlak langs de landsgrens kunt fietsen en dat daarbij ook nog het nodige aan cultuur en natuur te genieten valt. De etappes zijn rond de 75 à 80 kilometer lang, als dagtochten te doen. In 2,5 week heb je de (rafel)rand van Nederland ontdekt, door prachtige natuur gefietst en weet je veel over de cultuur en de geschiedenis van de grensstreek en de functie, door de eeuwen heen, van de grens.
De grensroute is opgedeeld in 17 etappes van rond de 80 kilometer
Als een slang van 1.028 kilometer lang, kronkelt onze landsgrens van grenspaal naar grenspaal. Een stippellijn op de kaart, de erfscheiding tussen twee nationaliteiten, vol relikwieën waarmee de Staat der Nederlanden ooit werd afgebakend. De fietstocht langs de landsgrens is nog zeker 300 kilometer méér. De grensroute telt 1.300 tot 1.500 kilometer, op en over de grens, over fietspaden, over bospaden, door natuurgebieden en door oeroude landerijen die ooit deel uitmaakten van twistende koningshuizen, bisdommen en graafschappen. Een prachtige tocht met veel belevenissen en verhalen. Zoveel, dat Niko na het fietsen van zijn tocht is gaan schrijven over de grensbeleving. Over smokkelpraktijken, middeleeuwse grenspalen, verloren grensovergangen met verweerde slagbomen, bijzondere gebeurtenissen en onbekende natuurgebieden
Om precies te zijn begint de grensfietstocht langs het Groningse en Drentse achterland, waar voorheen moerassen de natuurlijke grens vormden. Door weids weide- en akkerland, over eindeloze houtwallen langs en óp de grens, langs grensbeekjes, door boerengehuchten en verrassende grensdorpen. Over de Twentse stuwwal, langs de oude hoogveengebieden, door het eeuwenoude Achterhoekse cultuurlandschap. Over de Rijn en langs de brede Maas, door relatief onbekende grensoverschrijdende natuurgebieden, en door het feeërieke Limburgse heuvelland. En verder langs de Nederlands-Belgische grens door de Brabantse Kempen en de Kalmthoutse Heide, dwars door dorpen in Brabant en Zeeuws-Vlaanderen. Helemaal naar Cadzand-Bad, naar de zee. Ook deze etappes komen aan bod op Reishonger!
Grensverhalen Groningen – fietsen langs de rand van Nederland
De eerste etappe van de grenstocht volgt de gehele provincie- en landsgrens tussen de provincie Groningen en Duitsland, bijna helemaal noord-zuid, van Nieuwe Statenzijl tot Ter Apel. De route is 70 kilometer lang en gaat voor het grootste gedeelte door weids boerenland. Over landweggetjes, klinkerwegen, boerenpaden met tractorsporen, grindpaadjes… en soms ook ‘gewoon’ over asfalt. Kies voor een route langs de officiële knooppunten of fiets de iets zwaardere route die noordelijk van Nieuweschans en zuidelijk van Bourtange door Duitsland voert.
Eerst door de oude Dollardpolders met verspreide boerderijen. Daarna verder door akkerbouwland, daar waar vroeger uitgestrekte moerassen waren. De schansdorpen en vestingplaatsjes hier hebben hun ontstaan en structuur te danken aan de landsverdediging. Het moerasgrensland werd vroeger verdedigd vanuit de schansen, waarvan je nu nog de herinneringen treft in Nieuweschans, Booneschans, Oudeschans, enige ‘herstelde’ verdedigingswallen en natuurlijk de kleine vesting Bourtange. Bij Bellingwolde kom je door een mooi natuurgebied, de Lethe genaamd. Hoewel je onderweg het hoogste natuurlijke punt van de provincie passeert, de Hasseberg op 14 meter boven NAP, is de hele route vlak. Schitterend bij stralende zon en typisch Hollandse luchten. Windliefhebbers kunnen veel plezier beleven aan deze grensetappe.
Het oude gebouwtje op de dijk bij Nieuwe Statenzijl (dat onverwacht geen douanegebouwtje is geweest)
Startpunt: de sluis in Nieuwe Statenzijl
De route voor de eerste etappe, langs de Duits-Groningse grens, start bij de sluis in Nieuwe Statenzijl. De sluis aan het einde van de Westerwoldse Aa, waar deze in de Dollard stroomt. Ik ga eerst nog even de fiets af voor de wandeling naar de ‘Kiekkaaste’, jawel: Gronings voor ‘kijkkast’. Deze buitendijkse vogelkijkhut ligt aan het einde van het Marcelluspad, een mooi vlonderpad door het riet. Vanuit deze Kiekkaaste kijk ik uit over de Dollard. Dus zo kijk ik eigenlijk naar de uiterste noordelijke landsgrens tussen Duitsland en Nederland, het verst bereikbare punt van onze grens. Ook middenin de Dollard staat nog een grenspaal, de verpieterende paal. Het is een flink bouwwerk, een dukdalf, die aardig diep in de Dollardbodem is gedreven. Ik kan ‘m vanaf Nieuwe Statenzijl niet zien, maar ik weet dat je er wel naartoe kunt met een bijzondere wadlooptocht.
Wat BLØF is voor Zeeuwen, Daniël Lohues voor de Drenten en Jacques Brel voor de Belgen, dat is Ede Staal voor de Groningers. Jawel, zijn ‘Het het nog nooit zo donker west’ stond zelfs in de Top 2000, vooral dankzij al die Groninger voters. Ede woonde op een grote boerderij in de Reiderwolderpolder. Op nummer 5 kun je z’n boerderij nog even opzoeken. Maar ik fiets vanaf Nieuwe Statenzijl aan de Duitse kant langs een oud verlaten douanehuisje op de dijk. Je vraagt je af, wat hiermee gedaan is in de afgelopen 30 jaar. Langs de Westerwoldse Aa rijd ik door de oude Dollardpolders naar het zuiden tot aan Bad Nieuweschans, waar ik via een klein ophaalbruggetje de grens oversteek en zo het dorp in rij. Trouwens, als ik linksaf was gegaan, op de Europaweg naar het oosten, dan had ik bij de A7, de snelweg, uitgekomen bij het uiterste oostelijke punt van Nederland!
Vergezicht op de Reiderwolderpolder – achtergrond voormalige boerderij Ede Staal
De Hoofdwacht in het centrum van Bad Nieuweschans
Bruggetje over de grensvaart bij Nieuweschans
Schansdorpen en vestingplaatsjes
Het oude vestingstadje Bad Nieuweschans heeft een mooie historische kern. Verder is het een weinig aantrekkelijk grensdorp en kuuroord. Aan de zuidelijke kant ga ik onder de A7 door en zoek de wind op op de grensweg naar Booneschans, waar het verleden van de schans goeddeels verdwenen is. Voorbij Booneschans rij ik verder door weids akkerland. Weidser ga ik het gedurende m’n héle grensfietstocht waarschijnlijk niet treffen! De aankomst in Oudeschans voelt dan ook alsof ik een oase bereik. De pittoreske oude vesting Oudeschans is een halteplaats. Een klein dorpsjuweeltje, waar je een rondje kunt maken over de oude, perfect in oude luister herstelde verdedigingswallen!
Hierna vervolg ik zuidoostelijk op de Oudeschanskerweg richting het ooit zo rijke Bellingwolde. De route gaat langs de grens door het natuurgebied De Lethe, maar ik raad iedereen aan gerust een half uurtje extra te nemen om ook de Hoofdweg in het oude lintdorp Bellingwolde een keer heen en weer te fietsen, want naast een heel bijzondere middeleeuwse kerk en een 17e eeuws rechtshuisje kijk ik hier m’n ogen uit naar de monumentale Oldambtster boerderijen, rijdend over een bijzondere klinkerweg met grote, oude eiken.
Daarna fiets ik verder langs het zandpad naast het B.L. Tijdenskanaal en door het verstilde natuurgebied op de grens, De Lethe dus. Een natuurgebied waar niémand ooit van heeft gehoord. Of wel? In De Lethe zijn enige historische vestingwerken hersteld en staan oude boerderijtjes in een feeëriek bosgebied.
De Mellemaheerd aan de Hamdijk bij Booneschans
De boerderijkerk in Oudeschans
Opschrift op grafsteen begraafplaats Oudeschans
De oude smidse in Oudeschans
Monumentale Oldambtster boerderij in Bellingwolde
Zandpad langs BL Tijdenskanaal naar De Lethe
Bospaadje in De Lethe
Grenspaal in het veld bij De Lethe
Oude douanekantoortjes, antieke grenspalen en verloren grensovergangen
Zuidelijk van De Lethe kom ik bij de Rhederbrug en rijd ik richting de grens om het frappante oude douanekantoortje op te zoeken. Het douanekantoortje krijg juist nu, in 2021, een nieuw leven na decennia van verwaarlozing. Ik had daarover al het nodige gelezen. Dan iets heel bijzonders: de monumentale Ds. J. Buiskoolweg. Dit is een prachtige ‘groene laan’ om door te fietsen; een weg met een verhaal: de enige monumentale weg van Nederland.
Verder naar het zuiden rijd ik het pad met de mooie naam Dagpauwoog af naar de houtwal op de grens en zo verder richting het grensbuurtschap Abeltjeshuis, oostelijk van Bourtange. Het laatste stuk naar Abeltjeshuis heet Dodte Man Weg. Rechts van me zie ik de restanten van een ver oostelijk gelegen verdedigingswal als uitbreiding van de vesting van Bourtange. Er is hier een mooi natuurgebied ontstaan, De Linie genaamd. De Linie is zéker een wandelingetje waard. De oude liniedijk is 600 meter lang. Aan het einde kom ik bij de grensovergang Bourtange-Neurhede. De oude grensslagboom die tot 1993 dienst deed, staat er voor de sier nog bij, naast de grenspaal. Het ‘gehucht’ Abeltjeshuis bestaat feitelijk maar uit een paar huizen aan weerszijden van de grens.
Het vervallen douanekantoor bij Rhederbrug in juni 2020 (nu verbouwd)
Ds J Buiskoolweg ten noorden van Bourtange
Bij de oude wallen in De Linie, achter Bourtange bij de grens
Lindebomen – omgekeerd harten
Trouwens: als je hier vier kilometer oostelijk fietst, kom je in het op zich vrij onooglijke Duitse dorp Heede. Daar is iets heel bijzonders om te zien: een lindeboom van duizend jaar oud, met een stamomtrek van 23 meter: drie maal dikker dan de dikste Nederlandse boom! Voor de liefhebber de moeite van het omfietsen waard. Let ook eens op de hartvormige bladeren en de groeiwijze van de linde zelf (is ook een omgekeerd hart). Dat zie je vooral goed als het blad van de bomen af is. Ik rijd er nu maar niet heen, ben er met de auto al enige malen wezen kijken.
Ik ga eerst maar eens even naar Bourtange. Een paar kilometer westelijk kom ik door de vestingwallen heen en sta even later op het pittoreske centrale plein met de oude lindebomen. Deze vesting is een van de meest bezochte toeristische uitjes in de provincie Groningen. Dat is niet bepaald onterecht. Het is een plek met een bijzondere historie, die in de 20e eeuw prachtig in oude luister is hersteld, zowel het dorpje in het hart van de vesting, alsook het bijzondere stelsel van de vestingwallen en -grachten.
De duizendjarige linde van Heede, 4 kilometer over de grens in Duitsland
Oude lindebomen op het centrale plein in Bourtange
Florerend vestingstadje Bourtange
De stad Groningen stond tijdens de Nederlandse Opstand aan de zijde van de Spanjaarden. Daarom liet Willem van Oranje de vesting Bourtange bouwen, als blokkade op de aanvoerroute vanuit Duitsland. Met succes. Later diende de vesting als bescherming van de drie noordelijke provincies. Bisschop Bernard van Galen van Münster, bij de Groningers bekend als ‘Bommen Berend’ kwam in 1672 met z’n legers via Bourtange naar Groningen. Hij trachtte de stad Groningen en de gebieden rondom de stad te veroveren. Na een beleg van ongeveer een maand trok de bisschop zich terug.
In 1742 bereikte de vesting de grootste omvang. Opvallend aan de vesting is de vorm, namelijk een vijfhoek. De 14 lindebomen op het marktplein zijn oorspronkelijk geplaatst langs de zijden van het middelste ‘pentagon’. Doordat het Bourtangermoeras, ondanks maatregelen om dit te verhinderen, steeds meer verdroogde en de vuurkracht van geschut groter werd, nam de militaire betekenis van de vesting af en verloor Bourtange haar status als vestingstad. Verval en leegloop deden hun intrede.
Halverwege de 20e eeuw was het dorp leeggelopen en was hier alleen agrarische gebied over. De gemeente Vlagtwedde liet vervolgens de vesting herbouwen in de staat zoals die in 1742 geweest was. Dat was een schot in de roos: de vesting is tegenwoordig een toeristische attractie van grote betekenis. Op het Marktplein staan eeuwenoude lindebomen, er zijn zes musea, een kaarsenmakerij, diverse winkels en restaurants en een historisch hotel met bedsteden in de kamers. Eén van de fraaiste plekjes in de provincie.
Over houtwallen en door stil boerenland
Ik vervolg mijn grensfietsroute zuidelijk van Bourtange richting Sellingen. Echt op de grens fietsen gaat hier niet: deze loopt over een smalle houtwal, zonder pad, tussen de akkerbouwvelden door. Kort voor Sellingen ga ik richting de Hasseberg, die óp de grens ligt. De hoogste ‘berg’ van Groningen: 14,2 meter boven NAP. De oude grenspaal staat bovenop de heuvel. Een hoge verweerde 18e eeuwse grenspaal van Bentheimer zandsteen. Bisschop Berend van Galen heeft in 1672 bovenop deze berg gestaan, toen hij op weg was naar Groningen. Toen lag hier nog moeras en maakte de Hasseberg deel uit van een zanddoorgang, een ‘tange’, door het moerasgebied.
Vanaf hier fiets ik aan de Duitse kant van de grens verder naar het zuiden door stil Duits boerenland. De weg loopt kilometerslang parallel aan de grens, die ik op zo’n 200 meter westelijk van me zie lopen. Er loopt daar een grenssloot met wat houtwallen. Deze Westweg is op sommige stukken half verhard. Bij de Hahnentange kom ik weer in buurtschappen op de grens en dan ben ik al dichtbij Ter Apel, het zuidelijkste dorp van de provincie Groningen. Vlak voordat ik het kanaal passeer, zie ik een oude grenspaal midden in het veld staan. Bij die paal maakt de grens een bocht.
Ik steek het kanaal over ga nog even verder aan de Duitse kant, over de Ter Apeler Strasse en de Schwartenberger Strasse om bij het ‘drielandenpunt’ uit te komen. Hier grenst Duitsland aan Groningen én aan Drenthe. Het is het zuidelijkste puntje van de provincie Groningen. Daarna rijd ik terug naar Ter Apel, want in Ter Apel is een prachtig parkbos. Daar tref je ook het oude Ter Apeler Klooster en een heerlijk terras. Ik ben wel aan een biertje toe!
Bij de Hasseberg
Langs de Westweg in Duitsland vlak achter de grens tussen Hasseberg en Ter Apel
Oude grenspaal bij het kanaal achter Ter Apel bij de knik in de grens
Het oude klooster in Ter Apel
Praktisch over grensfietsen in Groningen
Tijdens het fietsen langs de Groningse grens, wat op zich gemakkelijk in één dag te doen is, heb ik zelf gebruik gemaakt van het trekkershutje op camping Rigtersheert in Bellingwolde. Van daaruit heb ik eerst het noordelijk deel gedaan en de navolgende dag het zuidelijk deel. Dat was eigenlijk best een fijne manier om dit deel van de grensroute te verkennen. Voor een continue grensfietsroute geldt natuurlijk de logische eerste etappe-route, van Nieuwe Statenzijl naar de grens met Drenthe, zuidelijk van Ter Apel. Er zijn her en der campings en andere vakantieverblijfsmogelijkheden, noordelijk in (de buurt van) Bad Nieuweschans.
Deze etappe biedt als mogelijkheden voor een uitstapje de historische kernen van Nieuweschans, Oudeschans, Bellingwolde en Bourtange. En eigenlijk zou je zowel door Bellingwolde als De Lethe moeten fietsen, wat inhoudt dat je wat extra kilometers moet rijden. Want neem je de ene route, dan passeer je de andere. Dichtbij het einde van deze etappe bevindt zich in Ter Apel het oude klooster in een prachtig oud bosgebied. Er zijn her en der campings en andere vakantieverblijfsmogelijkheden in de buurt van Ter Apel, of net iets verder Drenthe in.
Grenspaal bij de zuidpunt van Groningen
- Langs de Nederlandse grens – deel 2: Drenthe - 17 augustus 2021
- Langs de Nederlandse grens – deel 1: Groningen - 29 juni 2021
