Als voormalig filmster, zangeres en bekende TV-persoonlijkheid (“the Voice of Bhutan”) werd zij tot in de meest afgelegen valleien door de bevolking herkend en dat gaf soms aanleiding tot lokale verkeersopstoppinkjes, oftewel gezellig theedrinken op het marktplein of thuis bij een bekende.
De weg naar Bartsham: een heel bijzondere reis
Voor mij was van belang dat Lhamo alle deuren opende tijdens deze reis, ook deuren die normaal gesloten blijven. We reisden van Thimphu naar het oosten, via Jakar en Mongar naar Gom Kora, Trashigang, Bartsham en Khaling. We waren met ons vieren, mijn vrouw Louwke en onze vrienden Laura en Willem waren mee. We vormden gezamenlijk met Lhamo en de chauffeur een mooie kleine groep, waarbij de taakverdeling heel natuurlijk verliep en hele familiegeschiedenissen de revue passeerden. Zo kwamen we ergens in een huis terecht, het bleek bij de moeder van de chauffeur te zijn, die voor ons ging koken. Ook werd er plots gestopt bij een stalletje aan de kant van de weg, daar stond de schoonmoeder van Lhamo te zwaaien. De krasse en vrolijke schoonmoeder woont boven op de berg in een boerderij en loopt elke ochtend naar beneden, naar haar stalletje aan de kant van de weg om verse groente en fruit, drinken en gedroogde yak en vis te verkopen aan passanten. En elke avond loopt ze weer de steile berg op, naar haar boerderij!
Lhamo ziet haar schoonmoeder staan aan de kant van de weg
De kordate vrouw moet elke avond weer de steile berg op naar haar boerderij
We kopen wat gedroogde vis als snack onderweg in het stalletje
Opeens trapte de chauffeur op de rem in de buurt van Wangdi Phodrang op bevel van Lhamo. Ze stapte uit, liep op een holletje en begon een praatje met een prachtig geklede oudere vrouw, die daar in het veld liep. Ik werd wat dwingend door Lhamo geroepen en moest kennelijk met haar kennismaken. Haar blik verraadde dat dit ernst was, dus stapte ik braaf uit, maakte een aantal buigingen toen bleek dat het de “Queen Mother” betrof. Al haar vier dochters waren getrouwd met de (vierde) Druk Gyalpo (Koning van Bhutan). Het was een allerhartelijkste spontane ontmoeting. Later kreeg ik van haar een prachtig boek over haar schoonzoon. Haar kleinzoon is sinds 2008 de nieuwe (vijfde) Druk Gyalpo. In Bhutan kun je moeilijk om het Koningshuis heen… dat hadden we ook al in het huis van onze chauffeur opgemerkt.
Bij de chauffeur thuis; de kamer hangt vol met portretten van het koningshuis
Het heiligdom Gom Kora
In de provincie Trashiyangtse aangekomen bezoeken we de tempel van Gom Kora, gelegen aan de Dangmechu, een rivier die we lange tijd zijn gevolgd. We maakten een zeer uitgebreide stop om dit pittoresk gelegen heiligdom rustig te kunnen bekijken. De chauffeur en Lhamo kleedden zich voor deze gelegenheid om in de traditionele gho voor de mannen en kira voor de vrouwen. Hier was de grot waar Padmasambhava (Guru Rinpoche) had gemediteerd. Naast de grot staat, als gebruikelijk, een oude bhodiboom (Ficus religiosa). Lhamo kroop in de grot en deed haar gebeden, de chauffeur volgde. En ook hier liep het bezoek weer gezellig lang uit onder het genot van de nodige yakboterthee met koekjes. Willem zorgde steeds voor wat tegenwicht door met zijn handige meegenomen apparaatje onderweg heerlijke Hollandse koffie te zetten tijdens de lunchpauzes en na afloop van de warme maaltijden. Ondertussen had ik ruim de tijd foto’s te schieten.
Lhamo en de chauffeur maken zich op voor een rondgang. Links van de heilige grot, waar Padmasambhava (Guru Rinpoche) heeft gemediteerd, staat een reusachtige eeuwenoude bodhiboom (Ficus religiosa). De omloop rond de heilige grot staat, zoals gebruikelijk, vol met gebedsmolens
Willem zet koffie
Het heiligdom Gom Kora, gelegen aan de Dangmechu, een rivier die we lange tijd zijn gevolgd
Een tussenstop in Trashigang en Khaling
Eenmaal aangekomen bij de dzong van Trashigang kon ook een bezoek niet uitblijven. We hadden 25 kilo rijst meegenomen voor de monniken. Ook bij het bezoek aan een slechtzienden- en blinden-school in Khaling had Lhamo de nodige voedselpakketten op de markt in Trashigang gekocht. Op die school, vertelde Lhamo, zat de winnaar van vorig jaar bij “The Voice of Bhutan”. En natuurlijk gingen wij met z’n allen daar zingen. Erg ontroerend, al die blijde gezichten op de zeer goed ogende school. Het was zelfs voor Lhamo de eerste keer dat zij hier kwam.
De ingang van Trashigang Dzong, 25 kilo rijst gaat naar binnen
Dzong in de provinciehoofdstad Trashigang
Lhamo op de foto met de winnaar van “The Voice of Bhutan” in de blindenschool in Khaling (Oost Bhutan)
De kinderen van de blindenschool zingen voor ons
Op de weg terug reden we langs een processie en toen de pelgrims doorkregen dat Lhamo in het busje zat, werd het feest. De jongens droegen de zware boeken (de 108 boeken van de Kanjur) op hun rug en legden hun weg naar Chador Lhakhang lopend af. Een korte pauze hadden ze wel verdiend, vonden wij.
Het klooster Chador Lhakhang is, samen met de beroemde Chörten Kora, één van de meest prominente boeddhistische heiligdommen in het afgelegen oosten van Bhutan (Noord Trashigang). Het klooster stamt oorspronkelijk uit de 12e eeuw. Dit Dharma Centrum in Bartsham is onder andere bekend door de 8-daagse Kanjur-recitatie en de 10-daagse Tshechu (een jaarlijks terugkerend religieus festival).
Tegenliggers op weg naar Chador Lhakhang (processie)
De processiegangers ontdekken Lhamo in de Minibus
De heilige boeken van de Boeddha (totaal 108) worden meegevoerd en komen te liggen in de bibliotheek van het klooster
Onze chauffeur krijgt een khata, een ceremoniële sjaal, uitgereikt
Het klooster Chador Lhakhang
De weg naar het verre oosten (Bartsham) is op het laatst een erg steile en glibberige weg, waarmee onze overigens zeer ruime Minibus te veel moeite zou hebben. We verwisselden daarom in Trashigang na drie dagen reizen van vervoermiddel. De chauffeur had een imposante Hilux geregeld en had zichtbaar plezier in de laatste loodjes naar het klooster, een klim van zo’n vier uur in het donker. Toen we aankwamen brandde er nog één lampje bij de voordeur in Chador Lhakhang, het doel van deze reis. De bedden werden ons met een kaarsje aangewezen door de slaperige monnik en al snel keerde de volkomen rust weer.
Met de Toyota Hilux naar Chador Lhakhang
Ik kon de slaap die nacht niet vatten, zo vol energie zat mijn lichaam na dagen achter elkaar te hebben gereden om hier te komen via ontelbare haarspeldbochten, passen en glibberpartijen. Ik kroop mijn bed weer uit rond middernacht, sloop naar buiten, de monnik was bij de voordeur in slaap gevallen, en ik ging wandelen. Mijn fototoestel had ik meegenomen. In het licht van de maan vond ik mijn smalle pad naar de top van de berg, je moest je evenwicht goed bewaren onder de sterrenhemel.
Ik ging zitten op een steen en moest terugdenken aan mijn eerste poging, twintig jaar geleden, om Bhutan binnen te komen, maar er bleek geen grensovergang te zijn vanuit Sikkim, waar ik destijds rondtoerde. Bovendien had ik geen “permit” voor Bhutan en dat bleek nodig. Pas zeven jaar later kon ik via Phuntsholing Bhutan in, ik had een permit bemachtigd voor vijf dagen via een avontuurlijke reisorganisatie. Op die korte reis met een groep maakte ik in de hoofdstad Thimphu kennis met dranchen-speler Jigme Drukpa en kocht na afloop van zijn voorstelling met zangeressen en dansers zijn CD met traditionele muziek.
Weer zeven jaar later werd mij gevraagd een feestelijke reis over land te organiseren naar Bhutan, waar de invoering van de democratie zou worden gevierd en, nog belangrijker, de vijfde Druk Gyalpo zou worden gekroond tot de nieuwe Koning van Bhutan. De organisatie van deze reis en het schrijven van het Roadbook nam anderhalf jaar tijd in beslag en ik hoorde dat Jigme in die periode naar Nederland kwam voor een concert. Ik ging daar naar toe om met hem te spreken over mijn voorgenomen reis, samen met een groep bevriende wereldreizigers. Zij wisten niets van mijn voornemen. Ik sprak Jigme Drukpa en de Koninklijke Zangeressen na afloop “backstage” in het Tropentheater te Amsterdam, waar ze hadden opgetreden als Druk Yul, wat “donderdraak” betekent en deze draak is het nationale symbool van Bhutan. En wat zij nooit zullen vergeten waren mijn woorden: “ik kom naar jullie toe volgend jaar tijdens de kroningsplechtigheden, niet met het vliegtuig maar in mijn oude Jaguar en neem mijn vrienden en muzikanten mee”. Ze moesten hartelijk lachen om mijn verhaal en konden alleen maar denken “die vent is gek”. Met nog meer energie stortte ik mij op de voorbereidingen.
En daaraan ik moest denken, daar in Bartsham, boven op de top van de berg. Het verwezenlijken van mijn droom, die “Road to Bhutan” is gaan heten. De reis is verfilmd en staat symbool voor de “reis van mijn leven”. En die reis in 2008 heeft een innige vriendschapsband met Bhutan opgeleverd, met de Koninklijke Zangeressen en met de muzikanten en vele anderen in Bhutan. Vele ontmoetingen zouden volgen, zowel in Europa als in Bhutan. En ik ben een erg gelukkig mens geworden en dat besefte ik ten volle, die nacht, daar in Bartsham, zittend op die steen.
A Drop in the Ocean
Die nacht werd ook de kiem gelegd voor een nieuw idee. Een muziekproject dat komen moest als vervolg op “Road to Bhutan”. Het was niet alleen mijn idee, maar meer nog dat van Lhamo Dukpa. We hadden het er al vaker over gehad, toen Druk Yul bij ons thuis logeerde tijdens hun vierde Europese tour en ook optraden bij “onze” club in Groningen; Ragamala-Nada-Yoga. En bij deze club pure liefhebbers van klassieke muziek uit India zit ook Leonardo, een soundweaver. Hij heeft een eigen geluidsstudio en volgens mij kon hij een mooie bijdrage leveren aan het plan in wording “A Drop in the Ocean”. Ik liet hem kennismaken met Lhamo en het klikte meteen.
Een kraaiende haan vlak naast mij deed mij verschrikt rechtop zitten. Terug in de realiteit, er klonk een belletje en het eerste lichtje ging aan. Honden begonnen voorzichtig te blaffen tegen elkaar. Het was inmiddels een uur voor zonsopkomst. Dit ga ik vastleggen op foto; zonsopkomst boven Chador Lhakhang.
Afgelopen week is “A Drop in the Ocean” verschenen op YouTube, dankzij de medewerking van Leonardo. En mijn foto’s konden hun dienst bewijzen…
Zonsopkomst Chador Lhakhang, hier is de kiem gelegd voor “A Drop in the Ocean”
Lhamo Dukpa heeft in Bhutan officieel een eigen toeristenbureau geopend, waardoor geïnteresseerde reizigers uit Nederland op pad kunnen in Bhutan, in kleine groepen, zoals wij vieren op deze reis. Of het nu gaat om een trekking, een culturele reis of sightseeing, alles wordt afgestemd op de eigen wensen, voor groepen vanaf twee personen. Zelfs een zeer uitgebreide tour van 20 dagen is mogelijk.
De prijs van alle tours is 250 USD/dag/persoon all in (alle transport, overnachting, eten, tolk, chauffeur). De dagtarieven worden door de overheid vastgesteld en zijn gelijk voor individuele reizen en groepsreizen met commerciële bureaus. Bhutan wil geen massatoerisme en gaat uit van groot respect voor de cultuur en natuur. Serieus geïnteresseerden kunnen met mij contact opnemen.
- Biodiversiteit op Madagaskar - 24 mei 2018
- Dwars door Pakistan - 21 april 2017
- Van Dubai naar Jemen - 23 maart 2017
