De Stelling van Amsterdam is een verdedigingslinie rond de hoofdstad, aangelegd tussen 1880 en 1914. De kringstelling bestaat uit 42 forten en 4 batterijen op zo’n 15 tot 20 kilometer afstand van het centrum van Amsterdam. Voor de verdediging werd gebruik gemaakt van het oudste verdedigingsmiddel dat Nederland kent: water. Door een brede strook land onder water te zetten, kon de vijand niet tot Amsterdam doordringen. Het Ministerie van Oorlog heeft er tot in de jaren 50 voor gezorgd dat deze gebieden openbleven. Daardoor vormt de Stelling van Amsterdam nu een prachtige groene zone waardoorheen het prachtig wandelen (en fietsen) is.

Originele publicatie: 16 februari 2018
Laatste update artikel: 3 juni 2020

De Stelling van Amsterdam, in 1996 op de lijst van Unesco Werelderfgoed geplaatst, is 135 kilometer lang. Het totale wandelrondje is ongeveer 195 kilometer lang. Er worden verschillende ommetjes gemaakt vanwege kanalen of meren die niet kunnen worden overgestoken. En een uitstapje via het centrum van Amsterdam!

Start van de Route

De route kan op alle plekken worden gestart. Houd er met de auto rekening mee dat bij veel forten beperkte parkeermogelijkheden aanwezig zijn. Met het openbaar vervoer zijn de volgende plaatsen geschikt om te starten: Edam (bus vanuit Amsterdam); de forten in de Beemster of Kwadijk (treinstation Purmerend); Hoofddorp (treinstation), Abcoude (treinstation); Weesp (treinstation); Muiden (bus via Weesp); Penningsveer of aan de Liede (treinstation Haarlem-Spaarnwoude); Sint Aagtendijk (treinstation Beverwijk); Veldhuis (treinstation Heemskerk) of aan de Ham (treinstation Krommenie).

Overzichtskaart van de Stelling van Amsterdam op de plattegrond van 1914

Overzichtskaart Stelling van Amsterdam op ondergrond 1914

Het rondje is goed op te delen in etappes van ongeveer 20 kilometer per dag. Je hebt dan voldoende tijd om, waar mogelijk, een bezoek te brengen aan één van de forten of andere voormalige militaire objecten van de Stelling van Amsterdam, zoals batterijen, sluizen of ‘beren’.

De wandeling

Een historisch interessante startplaats is het Fort bij Abcoude, het eerste fort van de Stelling van Amsterdam, gebouwd tussen 1884 en 1887. Het gedeeltelijk in steen en gedeeltelijk in brikkenbeton uitgevoerde fort is een unieke tussenvorm van de oudere bakstenen forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Na een kortere of langere treinreis biedt Hotel Abcoude een lekkere kop koffie om goed aan het eerste traject te beginnen.

Fort bij Abcoude, het eerste gebouwde landfort van de Stelling van Amsterdam

Fort bij Abcoude, het eerste gebouwde landfort van de Stelling van Amsterdam, gedeeltelijk opgetrokken uit baksteen (foto: Kenneth Stamp)

Noordwaarts slingert de route (volg de geelrode markering van het Stellingpad) het riviertje de Gein tot aan Fort bij Nigtevecht. Dit fort staat bekend als het Knakenfort omdat tijdens de Koude Oorlog geld van de Rijks Munt in het fort lag opgeslagen. Een andere bijnaam is het Fort-bij-Niks-te-Vechten omdat er nooit een schot is gelost. Tegenwoordig is het fort een gedenkplaats en kunt u hier op verschillende manieren een overleden dierbare gedenken.

Langs het Amsterdam-Rijnkanaal door naar Driemond en via de Aetsveldsche Polder, uitermate geschikt om te inunderen of onder water te zetten, naar Fort Hinderdam. Fort Hinderdam en Fort bij Uitermeer, nog slechts een ruïne van het oude torenfort, maken beide deel uit van de Hollandse Waterlinie. Ze liggen aan de Vecht en zijn niet toegankelijk voor publiek. Hierdoor vormen ze pareltjes der natuur.

Het Fort bij Uitermeer

Fort bij Uitermeer: niet toegankelijk torenfort uit de tijd van de Hollandse Waterlinie, nu een pareltje in het groen

Langs de Vecht loopt het wandelpad naar Weesp. In dit vestingstadje zijn weer voldoende mogelijkheden om de inwendige mens te versterken. Het hart van de Vesting Weesp is het torenfort aan de Ossenmarkt, hier zijn rondleidingen en een geluidswandeling met de naam ‘Waterlanders’ mogelijk om kennis te maken met het militaire verleden van zowel de Stelling van Amsterdam als de Hollandse Waterlinie.

Muiden: de Vecht verdedigen door de eeuwen heen

De Vecht mondt uit in Vestingstad Muiden. Hier is makkelijk een hele dag aan het militaire verleden te besteden: in het zogenaamde Muizenfort is het Muider Muizenfort Museum gevestigd en kunnen kinderen zich vermaken in het loopgravencircuit. Met de boot is de oversteek te maken naar het Forteiland Pampus, tevens bezoekerscentrum van de Stelling van Amsterdam. Ook het Torenfort de Westbatterij en het middeleeuwse Muiderslot met daarnaast de stenen Beer in de slotgracht waren opgenomen als verdedigingswerken in de Stelling van Amsterdam. Naast de Grote Zeesluis staan de beste stuurlui bij café Ome Ko aan wal en Fort H biedt alles voor lunch, diner of koffie met iets lekkers.

Historische luchtfoto van het Muizenfort in Muiden

Historische luchtfoto van het Muizenfort in Muiden

De route vervolgt met schitterende uitzichten over het IJmeer en Buiten-IJ. Kort buiten Muiden ligt de voormalige Kruitfabriek De Krijgsman, vernoemd naar de vroegere zwartkruit- of buskruitmolens die deel uitmaakten van de Stelling. Even verderop ligt Batterij Diemerdam, tegenwoordig Paviljoen Puur, met de daarnaast gelegen Kringenwetboerderij De Zeehoeve. Bij de batterij is nog een smalspoorbaantje aanwezig tussen een munitiemagazijn en een geschutsopstelling en op het terrein staat een fraaie fortwachterswoning.

Uitstapje door Amsterdam: op zoek naar vergeten Stelling-elementen

Het Zuiderzeepad loopt door Amsterdam en doet weinig Stellingobjecten aan. Het is de moeite waard om bijvoorbeeld langs de Graansilo Korthals Altes aan de Silodam te lopen, een voormalig graanpakhuis met tegenwoordig mooi wonen voor mensen uit de buurt. Of wandel langs de Oranje Nassaukazerne en de Kavaleriekazerne aan de Sarphatistraat.

Voormalige Graansilo Korthals Altes, door architect André van Stigt omgetoverd tot woningen

Voormalige Graansilo Korthals Altes, door architect André van Stigt omgetoverd tot woningen

Via de pont over het IJ gaat de route aan de noordzijde verder en verbindt de oude dorpen zoals Nieuwendam en Durgerdam met de stad. Durgerdam ligt met zijn kleine pastelgetinte houten huizen prachtig aan de dijk. Op de uitspringende hoek staat een vierkanten houten kapelletje uit 1687. Vroeger was het een school en gemeentehuis, tegenwoordig is het een woning. Vanaf de haven is het vuurtoreneiland te zien, ook wel de Batterij bij Durgerdam. Vanaf een andere locatie is het eiland wel te bezoeken, maar uitsluitend in combinatie met een diner.

De skyline van IJburg, Amsterdam, vanaf vuurtoreneiland Durgerdam

De skyline van IJburg, Amsterdam, vanaf vuurtoreneiland Durgerdam (foto: Kenneth Stamp)

Langs het IJsselmeer: het Zuiderzeefront

Op de route langs het IJsselmeer tot aan Monnickendam zijn met enige moeite twee batterijen te herkennen. Jan Nagelhoek, Batterij B, ligt aan de Waterlandse Zeedijk tussen paal 18 en 19 en de Batterij A ligt in de dijk nabij Paal 23.

Vanaf Volendam kan weer overgestapt worden op het Stellingpad dat langs het Fort bij Edam voert. Het Zuiderzeefront gaat hier over in het Noordfront dat loopt tot Fort bij Spijkerboor aan de westrand van de Beemster. Fort bij Edam is te bezichtigen op woensdag en in de zomerperiode regelmatig ook op zondag. De inrichting van de keuken is nog origineel. Via de Sluis van Edam zou zout water in de polders worden gelaten ten tijde van inundaties bij belegering door de vijand.

Fort bij Edam

Fort bij Edam ligt aan het einde van het traject langs het IJsselmeer, de vroegere Zuiderzee, binnen is alleen al de authentieke keuken een bezoekje waard (foto: Kenneth Stamp)

Via het nooit gebouwde Fort bij Kwadijk in de polder De Zeevang, waar nu een legerdump is gevestigd, vervolgt de route naar Fort Benoorden Purmerend waar een wijnhandel is gevestigd. Vlak voor het fort slaat de route linksaf de Beemsterringdijk op en komt uit bij het Fort aan de Nekkerweg, tegenwoordig Fort Resort Beemster. Houd hier een rustdag in het prachtige wellness centrum en blijf er lekker slapen.

De Beemster: dubbel werelderfgoed

Na een dagje genieten van water, verdiepen we ons weer in het verdedigen mét water. De volgende twee forten in de Beemster, aan de Middenweg en aan de Jisperweg, zijn nog geheel in oude staat en niet toegankelijk. Net als bij Hinderdam en Uitermeer geldt hier dat de forten als natuurlijke bulten in het landschap verscholen liggen. Vogels, vleermuizen en bijzondere planten kunnen hier hun gang gaan. Ondertussen kan de bezoeker van de bijzondere ervaring genieten deel uit te maken van maar liefst twee werelderfgoederen.

Naast de Stelling van Amsterdam, met vijf forten aanwezig in de Beemster, mag ook de droogmakerij de Beemster, ruim 400 jaar geleden drooggelegd door Jan Adriaanszoon Leegwater, zich Unesco Werelderfgoed noemen. Kenmerkend zijn de stolpboerderijen en het geometrisch ingerichte landschap. In Middenbeemster is het museum van Aagje Deken en Betje Wolff gevestigd. Tevens staan daar de kerk uit 1618, de Travaille bij de oude smederij aan de marktplaats en zijn er verschillende restaurants.

Unesco Werelderfgoed Beemster

Unesco Werelderfgoed Beemster, vanwege de stolpboerderijen en het patroon van rechte wegen en sloten met bomenrijen

Fort bij Spijkerboor, aan de rand van de Beemster, is één van de weinige forten binnen de Stelling van Amsterdam met twee verdiepingen. In de vele periodes van haar verleden, was dit fort gevangenis. Op een beperkt aantal zaterdagen, zondagen en elke woensdag is dit fort te bezoeken.

Langs de Knollendammermeervaart komt de route in Knollendam en vervolgens Krommenie aan en slaat dan het Fort bij Markenbinnen over. Om het fort wel te bekijken zou een alternatief langs doorgaande wegen genomen moeten worden. Aangezien het fort niet bezichtigd mag worden, en de forten min of meer op elkaar lijken, is dit niet het advies.

Vlak voor Krommenie ligt het Fort bij Krommeniedijk. Het fort wordt tegenwoordig bewoond door autistische jongeren. Zij runnen er een theehuis en naast het fort is een nieuwe fortwachterswoning gebouwd, ontworpen door Piet Hein Eek.

Nieuwe fortwachterswoning bij Fort K'ijk bij Krommeniedijk

Fort K’ijk bij Krommeniedijk heeft een nieuwe fortwachterswoning ontworpen door Piet Hein Eek

Het kwetsbare westfront

Fort aan de Ham en Fort bij Veldhuis liggen midden in de weilanden. Net als de Beemster zou ook de Wijkermeerpolder voor de helft onder water worden gezet. De halve polders waren genoeg om de vijand tegen te houden en de andere helft kon voor akkerbouw worden gebruikt zodat er tijdens een belegeringsperiode voldoende te eten was voor bewoners en militairen. Overigens werden de laaggelegen gebieden maximaal tot 40 centimeter onder water gezet, te ondiep om te varen en te diep om doorheen te lopen met geschut en wagens.

Het noordwestelijk deel van de Stelling van Amsterdam is als eerste aangelegd. Door de geringe breedte van de inundatiegebieden en de nabijgelegen hoge duingronden was dit front het meest kwetsbare gedeelte van de Stelling.

Grenspalen

Wandelend langs militaire objecten vormen grenspalen de kleinste details

Fort aan de Ham herbergt diverse exposities en is regelmatig te bezoeken op woensdagen en zondagen. In het Fort bij Veldhuis is het Luchtoorlogmuseum van de Stichting Aircraft Recovery Group 1940-1945 gevestigd. Het museum is tussen mei en oktober elke zondag geopend. Op het traject tussen Fort aan de Ham en Fort aan de Sint Aagtendijk liggen verschillende kruitmagazijnen langs de dijken.

De forten aan de Sint Aagtendijk (Muziekfort); bij Velsen (voor de helft gesloopt) en Zuidwijkermeer (Kaasfort) zijn op dit moment niet altijd voor publiek toegankelijk. Het Muziekfort organiseert wel regelmatig evenementen en mogelijk worden er op Zuidwijkermeer in de toekomst ook rondleidingen verzorgd.

Terras bij Fort aan de Sint Aagtendijk bij Beverwijk

Herbestemming van forten: goed toeven op het terras bij Fort aan de Sint Aagtendijk bij Beverwijk (foto: Kenneth Stamp)

Met de pont bij Buitenhuizen komt het Stellingpad in het Westfront terecht. De korte afstand tussen de hogere gronden van de binnenduinrand en de Stelling van Amsterdam liet weinig ruimte over voor inunderen. Verder werd dit gebied door veel land-, water- en spoorwegen doorkruist en was extra aandacht voor het weerstandsvermogen nodig. De forten liggen hier relatief kort bij elkaar.

Op een rijtje loopt de route langs Fort Benoorden Spaarndam (nog geheel authentiek en nauwelijks te bezichtigen); Fort Bezuiden Spaarndam met Fort Zuid, terras aan het water; Fort bij Penningsveer (beperkt geopend, opvangvoorzieningen voor jongeren en beperkt te huur voor evenementen en zalen); Fort bij de Liebrug (met enkele bedrijfjes) en het geheel verscholen en vervallen Fort aan de Liede.

Het terras van Fort Zuid bij Fort Bezuiden Spaarndam

Aan de overkant van het Noordzeekanaal neerstrijken op het terras van Fort Zuid bij Fort Bezuiden Spaarndam

Een liniedijk dwars door de Haarlemmermeer

In het Zuidwestfront liggen verschillende forten aan de Liniedijk dwars door de Haarlemmermeer. De dijk vormt de scheiding tussen het noordoostelijke deel van de Haarlemmermeer dat bij inundatie niet onder zou lopen en het zuidwestelijke deel dat wel onder zou lopen. Langs de dijk liggen de Forten bij Vijfhuizen, bij Hoofddorp en bij Aalsmeer.

Het Fort bij Vijfhuizen is omgetoverd tot Kunstfort en herbergt een restaurant. Het Fort bij Hoofddorp krijgt binnenkort een nieuwe functie. In het Fort bij Aalsmeer is elke zaterdag het Luchtoorlogmuseum Crash 40-45 te bezoeken.

De liniedijk dwars door de Haarlemmermeer

De liniedijk dwars door de Haarlemmermeer had zowel een defensieve als een waterkerende functie, nu is het er goed wandelen of fietsen

De route vervolgt langs de Westeinderplassen, ontstaan door afgraving van veen voor de turfwinning. De route loopt door een prachtig waterrijk gebied met mooie zonsop- en zonsondergangen. Even voor het Fort bij Kudelstaart staat de watertoren in Art Decostijl, een markant richtpunt voor de route. Het Fort bij Kudelstaart was lange tijd een jachthaven voor militairen en kreeg later een publiek karakter.

Tussen Kudelstaart en Uithoorn volgt de hoofdverdedigingslijn van de Stelling van Amsterdam de zogenaamde Vuurlinie. De linie vormt een mooi groen gedeelte om te wandelen. Voor het Fort de Kwakel moet een klein stukje worden omgelopen. De bar in het fort is in ieder geval ’s avonds geopend en op woensdag vanaf 12.00 en op zaterdag en zondag vanaf 13.00 uur.

Fort bij Kudelstaart

Fort bij Kudelstaart, lange tijd militaire jachthaven, tegenwoordig een openbare jachthaven en het fort, wie weet binnenkort een hotel

In het Fort aan de Drecht in Uithoorn kan de bezoeker terecht voor pannenkoeken. Slingerend langs de Drecht en de Amstel kijkt de wandelaar uit over de polders die tijdens een belegering onder water konden worden gezet. Het Fort bij Uithoorn wordt ook wel Fort Amstelhoek genoemd en ligt, tegen de verwachtingen in, in de gemeente de Ronde Venen. Het fort krijgt vermoedelijk binnenkort een andere functie.

Het Zuidfront volgt verder met Fort bij Waver-Amstel, Fort in de Botshol en Fort aan de Winkel. De laatste twee kenden uitsluitend een aardwerk en geen fort, het eerstgenoemde fort is verwaarloosd. Er kan vooral van de natuur rond de forten, het natuurreservaat De Botshol en de Vinkenveense Plassen worden genoten, wat het wandelen zeer aangenaam maakt.

Natuurgebied Botshol

Wandelen door natuurgebied Botshol (foto: Kenneth Stamp)

Een mooi rustig einde voordat de A2 en de bewoonde wereld van Abcoude weer in beeld komen.

Overnachtingsmogelijkheden

Op www.wandelnet.nl staat een – niet volledige – lijst met overnachtingsadressen. Internet biedt voldoende mogelijkheden om ook in andere plaatsen op zoek te gaan naar hotels, b&b’s of campings. Verdiep je hier wel van tevoren in, want veel forten liggen, gelet op hun groene karakter, behoorlijk buiten de kom. Uitzonderingen zijn Edam, Kwadijk, de Beemster, Hoofddorp, Uithoorn, Weesp en Abcoude. Dus reken op extra wandelafstand naar of van het fort waar u begint of eindigt. in het Fort aan de Nekkerweg / Fort Resort Beemster kunt u in het fort overnachten, het is niet goedkoop, wel bijzonder.

Overnachten in Fort Resort Beemster

Overnachten in Fort Resort Beemster en gelijk een dagje ontspannen in de sauna

Meer informatie

Meer lezen over de Stelling van Amsterdam:
De Stelling van Amsterdam, Harnas van de hoofdstad, Henk Baas e.a., Uitgeverij Matrijs
Leven langs de Liniedijk, Marianne Groep-Foncke e.a., Uitgeverij Noord-Holland
Leven op de Stelling, forten van toen en nu, Agnes de Boer, Uitgeverij Noord-Holland

Op www.wandelnet.nl wordt een wandeling langs de Stelling van Amsterdam (SP 9) beschreven. Het is een streekpad dat met geelrode tekens is gemarkeerd. Het jammere van deze route is dat ze de Stelling van Amsterdam niet rond maakt en het Zuiderzeefront, tussen Muiden en Edam, overslaat. Je mist dan een prachtig traject over de dijk langs de voormalige Zuiderzee, een uitstapje naar Marken, het Kinselmeer en het lieflijke plaatsje Durgerdam. Voor dit traject kan je op dezelfde site naar de informatie over het Zuiderzeepad (LAW 8) gaan. Op genoemde site staan voor beide paden ook actuele berichten over wijzigingen in de route, onbegaanbare gedeeltes en reviews. Op deze site staat ook, weliswaar niet volledig, een lijst met overnachtingsadressen.

Agnes
Ontdekgeniet
    • Leuk! Op forten.nl kun je kijken of er nog evenementen zijn (er zijn sowieso altijd wat algemene evenementen zoals het openingsweekend in april, een culinaire week in denk ik juni en het fortenfestival in september). En op stellingverhalen.nl komen nog een paar specifieke voorstellingen aan de zuidoostkant van de stelling. Veel plezier.

Vragen? Suggesties? Of jouw reishonger delen?

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je mag alleen HTML tags en attributen gebruiken:

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>