Steenwijk speelt al sinds de middeleeuwen een belangrijke rol in de wijde regio, vanwege de centrale ligging dicht bij de Zuiderzee. Maar belangrijker nog: Steenwijk vormde lange tijd de poort naar Noord-Nederland, want de stad lag op de route die tussen de toenmalige moerassen door naar de noordelijke provincies leidde. De strijdende partijen hadden daar logischerwijs grote interesse in. Steenwijk, samen met Coevorden de belangrijkste vervoersader over land naar Groningen, heeft dan ook een lange historie als vestingstad.
De Tachtigjarige Oorlog maakte dat Steenwijk veelvuldig in beeld kwam in de vaderlandse geschiedenis. De stad is belegerd, met verve verdedigd, toch ingenomen en uiteindelijk ontzet, waarbij de militair Johan van den Kornput zich ontpopte als dé held van Steenwijk.
Vestingstad Steenwijk
Steenwijk verwierf al in de 13de eeuw stadsrechten. Doordat de stad werd beschermd door een natuurlijke hindernis van veen en moeras, leek een omwalling in eerste instantie toereikend. Na herhaalde invallen en plunderingen werden er toch plannen gemaakt voor het graven van een stadsgracht. In de 15e eeuw krijgt Steenwijk zijn huidige vorm met grachten en wallen. Rond 1600 is de vesting op haar hoogtepunt. Acht bolwerken moeten de stad verdedigen tegen vijanden, zoals later in die eeuw tegen de Spanjaarden.
Als je Steenwijk op de kaart bekijkt, zie je precies hoe de stadswallen nog altijd het oude stadshart omlijsten. In 2017 is ter gelegenheid van de viering van het ontzet van 1581 een vestingroute ontwikkeld, waarbij je wandelend over de stadswallen de unieke verhalen en bezienswaardigheden van Vestingstad Steenwijk ontdekt.
Wij hebben afgesproken met stadsgids Sierd Tilma om dieper de roerige geschiedenis van Steenwijk in te duiken. Voor even mogen we in de voetsporen treden van Johan van den Kornput. Graag neem ik jullie mee terug naar de 16e eeuw, naar de tijd van Johan van den Kornput en de graaf van Rennenberg, de Hugenoten en de Geuzen, de katholieken en het protestantisme, de Beeldenstorm en de Spaanse Furie. Reis mee naar het strijdgeweld tussen de Spanjaarden en de Nederlanders, van bloedige man-tot-mangevechten tot vernuftige krijgstechnieken.
Stadsgids Sierd Tilma
Johan van den Kornput
Steenwijk eert Johan van den Kornput met een standbeeld en talloze vernoemingen. Want ook een eigen straat en een woonwijk (het Kornputkwartier, op de plek van de voormalige Johan van den Kornputkazerne) bewijzen dat de geboren Brabander een diepe indruk achterliet. Hij is dan ook dé held van de Vestingstad die te boek staat als ‘de verdediger van Steenwijk’. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog speelt hij twee keer een belangrijke rol. In 1580/1581 verdedigt hij de stad succesvol tegen Spaansgezinde troepen. Ruim tien jaar later vecht hij zij aan zij met Prins Maurits om het toch ingenomen Steenwijk te bevrijden van de Spanjaarden.
Het heraldische standbeeld van Johan van den Kornput
Johan van den Kornput, geboren in 1542, stamt uit een welgestelde familie uit Breda. Al voordat Van den Kornput naar Steenwijk trekt, maakt hij naam in de strijd tegen de Spanjaarden. Hij is hopman van een vendel (kapitein van een compagnie, 150 militairen) samen met drie collega’s: Harmen Olthoff, Frans Plaet en Johan Stuper met hun eigen vendel. Van den Kornput was de eerste hopman, primus inter pares, de leider onder zijn gelijken. Hij staat bekend als een legerhervormer; een bouwer van slimme verdedigingswerken en bedenker van vernieuwende krijgstechnieken. Bij het Beleg van Deventer bouwt hij hoge torens waarmee hij de stad kan overzien. Van den Kornput vecht daar samen met de stadhouder van de noordelijke provincies, de graaf van Rennenberg. Hij voorziet hem van adviezen, waarna de stad tot overgave gedwongen kon worden.
Het verraad van Rennenberg
Deze graaf van Rennenberg, George van Lalaing, loopt twee jaar later echter over naar de Spanjaarden en gaat de geschiedenis in als een verrader. Na de eerdere verovering van de steden Kampen en Deventer voor de Staten verzoende Rennenberg zich in 1580 met de koning van Spanje. Zo kwam het dat hij enkele maanden na zijn verraad, toen hij het beleg voor Steenwijk sloeg, tegenover -in plaats van naast- zijn voormalige strijdmakker kwam te staan. Maar hij belegerde Steenwijk vergeefs en moest zich terugtrekken. Johan van den Kornput schreef geschiedenis in de strijd tegen de Spanjaarden.
De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648)
Hoe zat het ook alweer precies met die Tachtigjarige Oorlog? Dat is de opstand tegen de Spaanse overheersers die heeft geleid tot het Nederland zoals we dat nu kennen. In de 16e eeuw vormen het huidige Nederland en België het gebied ‘de Nederlanden’, dat deel uitmaakt van het gigantisch keizerrijk van Karel V. Nadat zijn zoon Filips II de troon overneemt, leiden zijn hervormingen tot grote onrust. Het verzet tegen de Spaanse overheersing begint naar aanleiding van de centralisatie van het gezag, de belastingverhogingen en de harde vervolging van protestanten. Als katholieke Spanjaard wil koning Filips II namelijk een einde maken aan de ‘ketterij’ van het protestantisme, met stromingen als die van Calvijn en Luther.
Wezenlijke problemen ontstaan als groepen burgers katholieke kerken bestormen en de beelden vernielen. De Beeldenstorm werkt aanstekelijk en op steeds meer plaatsen breekt verzet uit. Vanaf 1568 werd het een algehele opstand tegen de Spaanse machthebber, die daarop troepen stuurt naar het opstandige Nederland onder aanvoering van de gevreesde hertog van Alva. Het wordt de aanleiding voor een buitengewoon lange én bloederige godsdienstoorlog; de Tachtigjarige Oorlog.
Een fontein in de vorm van de vestingstad siert het Marktplein
Groeiend verzet tegen de Spaanse overheersing
Hoewel de Opstand officieel in 1568 is begonnen, was er op dat moment nog geen sprake van een gecoördineerd en grootschalig verzet. Dit kwam pas enkele jaren later, nadat de beruchte watergeuzen de eerste stad op de Spanjaarden veroverden. Met de inname van Brielle wonnen de geuzen (een groep gevluchte edelen) hun eerste slag, wat een domino-effect tot gevolg bleek te hebben. Na dit succes, dat wordt gezien als het keerpunt in de Tachtigjarige Oorlog, sluiten verschillende steden zich aan bij de Opstand en woedt decennia lang een heftige strijd voor een vrij land.
Dankzij deze bundeling van krachten weten de opstandelingen regelmatig overwinningen te boeken en komt een steeds groter gebied in handen van Willem van Oranje. Een doorlopend succesverhaal is de opstand helaas niet. Verschillende steden in Nederland -als Alkmaar, Leiden en Haarlem- worden veroverd en heroverd, wat tot gewelddadige gebeurtenissen heeft geleid. Doordat Oranje niet het hele gebied in zijn macht kreeg, kon de hertog van Alva via de Spaanse enclaves terugslaan. De plundering van Mechelen, het bloedbad van Zutphen en dat van Naarden vormen afspiegelingen van tomeloos geweld. Ook Haarlem moest, na een beleg van zeven maanden, de strijd staken.
De vergeefse Spaanse belegering van Steenwijk (1580-1581)
Ondanks dat de Spanjaarden terrein verliezen, houden ze de macht in Nederland. Vooral in de noordelijke gewesten wordt het Spaanse gezag lange tijd gehandhaafd. Pas in het jaar 1580 kiezen ook delen van het noorden de kant van de opstandelingen; een reactie op het overlopen van de graaf van Rennenberg.
Het gevolg: in oktober 1580 wordt Steenwijk voor het eerst aangevallen door Spaanse troepen. Omdat de vestingstad als sleutel naar het noorden van cruciaal belang is voor de strijdende partijen, kon het Spaanse leger vestingstad Steenwijk niet eenvoudigweg negeren en passeren. Het lijkt een ongelijke strijd, Steenwijk met een kleine verdedigingsmacht van slechts 600 soldaten tegen een overmacht van ruim 6.000 manschappen en 1.200 ruiters.
Het Steenwijks Ontzet (1581)
Dat Steenwijk stand hield gedurende het beleg was te danken aan het krachtdadige optreden van hopman Johan van den Kornput. Met zijn vernieuwende oorlogstechnieken en slechts zeshonderd militairen houdt hij Steenwijk uit handen van de Spanjaarden, die gloeiende kogels vuurden met kanonnen om de stad in brand te steken. Hij militariseerde burgers en liet ze naast de piekeniers en musketiers vechten met stenen, kransen met brandend pek, tonnen met ongebluste kalk en dorsvlegels met spijkers. Dit waren chaotische man-tot-mangevechten met pieken, hellebaard en musketten die slechts 30 meter konden schieten.
Als hij op slimme wijze brood, kaas én munitie in de stad krijgt, raken de soldaten van Rennenberg moedeloos. Na vier maanden trekken de Spanjaarden zich terug: op 23 februari is Steenwijk voor de eerste maal ontzet. Die dag gaat de boeken in als Steenwijks Ontzet, de dag dat de belegering wordt doorbroken.
Met dit ontzet was Steenwijk de derde stad, na Alkmaar en Leiden, die in opstand durfde te komen tegen de Spaanse koning en het beleg heeft weten te doorstaan. De rol van Johan van den Kornput was daarbij doorslaggevend en hij verdient zijn eretitel als Verdediger van Steenwijk. Hoewel het aan zijn optreden te danken is geweest dat de stad voor de Prins van Oranje behouden kon blijven, bond de Landsregering hem geen geschenk, zelfs geen onderscheiding aan voor zijn dappere optreden. Het kostte hem zelfs de grootste moeite geld los te krijgen voor het uitbetalen van de soldij voor de soldaten.
Wandelen over de stadswallen en bastions – de bomen zijn geplant nadat de wallen hun verdedigingsfunctie verloren
Het beleg van Steenwijk (1582-1592)
Steenwijk viert na de bevrijding van de Spanjaarden drie dagen feest. Lang niet alle inwoners zijn daarvoor in de stemming, want een groot deel van de Steenwijkers heeft het beleg immers niet overleefd. De uitgeputte bevolking krijgt na het ontzet ook nog eens met een pestepidemie te maken, waardoor er in korte tijd 2.300 van de 2.500 inwoners sterven.
Tot overmaat van ramp marcheren de Spanjaarden twee jaar later opnieuw Steenwijk binnen door het verraad van boer Jan Ovink uit Wapse. Zijn dochter gooit een hoed in de gracht en wijst de Spanjaarden zo de meest doorwaadbare plaats. Ze hebben weinig moeite met de ondertussen stevig versterkte vestingwerken, want de stad wordt volkomen verrast. Er is kermis en zelfs de schildwachten bij de poorten zijn dronken. In november 1582 wordt Steenwijk alsnog door de Spanjaarden ingenomen en blijft tien jaar lang in Spaanse handen.
De overgebleven protestanten moeten halsoverkop de stad ontvluchten. Steenwijk wordt een Spaans bolwerk, met nog slechts 50 van de oorspronkelijke bewoners, en vormt een constante bedreiging voor de opstandelingen. Onder de achtergebleven burgers (Papen) heerst grote armoede en ook de Spanjaarden die de stad bezet houden misdragen zich. Ze trekken meermaals in de omgeving op strooptocht uit, zelfs de scheepvaart op de Zuiderzee was niet onveilig. Steenwijk was daarmee een piratennest geworden. Tot Prins Maurits en Van den Kornput de Spaanse troepen verjagen en de overgebleven 50 katholieken verbannen naar Steenwijkerwold.
Duik in het Stadsmuseum de historie van Steenwijk in
Expositie over de Spaanse tijd, incl een zestiende-eeuws kanon, foto: Sieb van der Laan
Tweede zege op de Spanjaarden (1592)
Na de voor de Staten succesvolle veldtocht van 1591 zorgt de dreiging van een herovering voor een hernieuwde opbouw van de verdedigingswerken van de stad. In korte tijd weten de Spanjaarden belangrijke verbeteringen aan te brengen en wordt de legermacht uitgebreid tot ruim duizend man. Toch is het allemaal niet voldoende.
In mei 1592 komt Johan van den Kornput voor de tweede keer naar Steenwijk, dit keer zij aan zij met de bekwame legerleider Maurits van Nassau, zoon van Willem van Oranje, en zijn neef Willem Lodewijk. Van den Kornput treedt ditmaal op als militair adviseur van de Friese stadhouder Willem Lodewijk. Met duizenden infanteristen, vijftienhonderd ruiters en vijftig kanonnen willen ze de Spanjaarden uit Steenwijk jagen om zo door te kunnen stoten naar het noorden. Ondanks het imposante leger boeken ze in eerste instantie weinig succes. Pas als ze schansen bouwen, loopgraven maken, alle toegangswegen hermetisch afsluiten en de muren opblazen door het graven van tunnels, boeken ze terreinwinst.
Dit was het eerste grote beleg waar ‘engineering’ een grote rol speelde om de sterke vesting klein te krijgen. Het was ook hier dat Johan van den Kornput zijn uitkijktorens op ‘wielen’ bouwde om vanuit verschillende punten de bezigheden van de vijandelijke troepen te kunnen waarnemen. Op 29 juni 1592 wordt de toren tot vlak voor de stad gerold om van bovenaf de situatie in de stad te kunnen zien, en te beoordelen hoe het daarbinnen gesteld is met de verdediging. Deze stellage, zeven verdiepingen hoog(!), werd later bekend als “Kornputtoren” of “Kiek-in-de-pot”.
Na een hevig beleg van zo’n 40 dagen geven de Spanjaarden op 4 juli 1592 de verdediging van de stad op. Ook nu heeft Johan van den Kornput als militair strateeg duidelijk een grote rol gespeeld bij de bevrijding van Steenwijk.
Stadswallen Steenwijk
Maurits’ 10 jaren (1588-1598)
Na de herovering van Steenwijk trekt Maurits van Oranje met zijn leger door naar Coevorden en verovert ook deze stad. Al deze belegeringen vallen in de periode die achteraf de Tien Jaren wordt genoemd, een periode waarin de situatie voor de Republiek van hopeloos verandert naar oppermachtig. Spanje kampt met schulden en Prins Maurits hervormt het Nederlandse leger. De Republiek groeit tot een sterke militaire macht, die in de jaren daarna een aantal belangrijke overwinningen op het Spaanse leger boekt. In totaal zou Maurits 43 steden en 55 forten veroveren met zijn troepen. Onder zijn leiding worden de overgebleven Spaanse enclaves uit het noorden en oosten verdreven, wat Maurits een populair man maakte. In 1648 werd de Vrede van Münster getekend en eindigde de Tachtigjarige Oorlog.
Historie en heden gaan hand in hand in Steenwijkerland
Stoere vesting
Je ziet het: Steenwijk is een aantrekkelijke bestemming voor een cultureel dagje uit. Een stoere vestingstad met een roemrucht verleden, met mooie stadsgrachten met zeer hoge wallen en bastions. En dat niet alleen. Steenwijk heeft meer bijzonder erfgoed met iconen als de Jugendstilvilla Rams Woerthe en werk van beeldhouwer Hildo Krop. Bovendien wordt het stadje omringd door nationale parken en de Koloniën van Weldadigheid.
Lees er meer over op:
- de website van Steenwijk Vestingstad
- bekijk ook wat je niet mag missen in Steenwijk
- en de 5 leukste adresjes van Steenwijk
Ben je benieuwd naar alle verhalen? Ga dan zelf mee met een wandeling met stadsgids of haal een audioguide op met ‘Verhalen uit de Kop‘ en ga zelf op pad. Bekende historische figuren uit de regio nemen je mee langs Giethoorn, Vollenhove, Steenwijk, Willemsoord en De Eese. Tip voor cultuurliefhebbers: het tweede weekend van september is Steenwijk tijdens ‘Kopje Cultuur’ hét culturele hart van de regio. Daarnaast wordt elke zomer stilgestaan bij het Ontzet van 23 februari 1581 en van 4 juli 1592. Bijzonder om mee te maken!
Sierd Tilma als Johan van den Kornput met de Scutterie van Sint Clements (foto: Delfsma)
- 5x waarom je naar Zuid-Finland wil deze zomer - 21 maart 2024
- 10 hoogtepunten van Ibiza per huurauto - 20 maart 2024
- Bikinitrends voor 2024 - 19 maart 2024
