Digitale kunst tot oosterse schilderijen
Dé plek voor kunst en cultuur is het Atatürk Culturele Centrum (AKM) op de Europese oever. Hier bezoek ik de expositie Rumi Dreams van Refik Anadol – de beroemde digitale Turkse kunstenaar die tegenwoordig in Amerika woont. Deze jonge gast hackte computers, verzamelde 220.000 beelden en 400.000 woorden van verschillende bronnen en toverde het geheel om tot Rumi Dreams. Creatief heeft hij Artificial Intelligence gebruikt. Het visuele geweld van dansende beelden en kleuren is hallucinerend mooi. ‘Hij is de toekomst van onze kunst,’ zegt een bevlogen Turkse bezoeker.
Als Refik de toekomst is, dan vertegenwoordigt de 19e-eeuwse schilder Osman Hamdi Bey de historie. Zijn schilderijen zijn te zien in het Museum of Painting and Sculpture. In zijn atelier aan de Bosporus hield hij niet van Turkse pottenkijkers. Want hij schilderde de Europese vooroordelen over het oosten, zogenaamd typisch oosterse scenes. Overigens vermeed hij naakt en lethargie. Als studiemateriaal kopieerde hij als student het beroemde schilderij Odalisque, een maîtresse die in de harem van de sultan leeft. Net als Refik kwam ook Osman uit verschillende disciplines: filosofie, wetenschap, archeologie en schilderkunst. Met als resultaat transformerende creativiteit.
Van volksmuziek tot opera
In het AKM zijn de hoogtepunten van het festival. Het programma van het recent gerenoveerde gebouw laat zien dat oud en nieuw samengaan. Je kunt luisteren naar klassieke muziek en opera én naar moderne Turkse muziek én allerlei tentoonstellingen bezoeken. In de volle concerthal met meer dan 2000 zitplaatsen luister ik naar een concert Griekse volksmuziek (Rebetiko). De muziek heeft een aanstekelijk ritme en er is veel interactie met het publiek, voornamelijk families. De Griekse melodieën zijn in Türkiye bekend: met name aan de Aziatische kant van Istanbul, waar de Griekse gemeenschap leeft, hoor je het overal in bars en restaurants.
Op naar de opera. Het verhaal gaat over de beroemde architect Sinan die voor steeds meer opdrachtgevers in Istanbul een moskee moest bouwen. Zowel de muziek als het decor is een mix van Mediterrane culturen en van Turkse en Islamitische tradities. Ook het publiek is anders dan bij een opera in Nederland: de kleding varieert van chique tot heel gewoon en jong en oud is present. Niemand kijkt ervan op als onbedoeld een straatkat over het toneel schiet.
Wie het contrast wil ervaren met een traditionele dansopvoering gaat naar het Galata Mevleviklooster, waar derwisjen zich al rondtollend in trance dansen.
Hypermodern havengebied tegenover weemoed van Pamuk
De Turkse schrijver en Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk (1952) heeft de weemoed van Istanbul beschreven; de woelige Bosporus, de kades, de steegjes, de vervallen houten villa’s die in vlammen zijn opgegaan. Maar je ziet vrijwel geen hamal (drager met een kist op zijn rug) meer; evenmin de pier en oude haven terminal.
Hypermoderne Galataport
Net geopend is de hypermoderne Galataport. Doel was om de haven toegankelijker voor publiek te maken en tourbussen uit de straat weg te werken. Vandaar de ondergrondse cruise terminal – een unicum. De 1,2 kilometer lange parkeergarage lijkt op een luchthaven. In deze ‘cistern van Istanbul’ kunnen dagelijks 15.000 passagiers uit drie mega-cruiseschepen worden verwerkt. Hier, acht meter onder het klotsende water van de Bosporus, is het altijd koel. Dat maakt de terminal meteen lekker duurzaam. Passagiers gaan met drie roltrappen omhoog en komen dan op een moderne boulevard. Galataport is het meest innovatieve havengebied van Europa.
Bovengronds zijn shopping centra; expositieruimtes en trendy restaurants. Dat alles met uitzicht op de Bosporus, waar ferry’s, plezierboten en vrachtschepen kris kras door elkaar varen en waar mega-cruiseschepen aan de kades liggen aangemeerd. Hier niet de gebruikelijke straatventers met geroosterde maiskolven en kastanjes of met simit, evenmin thee- drinkende mannen op straat, noch de spetterende kleuren op de markten, noch het kleurrijke tropische fruit of de torenhoge zoetigheden, noch katten en honden, maar trendy terrassen.
Museum of Innocence
Wie in de tijd terug wil van oude stadsgeluiden en objecten van de laatste helft van de 20e eeuw kan naar het Museum of Innocence van de schrijver Orhan Pamuk. Hier een paar quotes: ‘…Toen ik geboren werd was Istanbul een afgelegen plek, die vergeleken met de rest van de wereld zwakker, armoediger en geïsoleerder was dan ze ooit in haar 2000 jarige geschiedenis was geweest. Het gevoel van verval dat het Osmaanse rijk heeft achtergelaten, de weemoed van de ruïnes, waarvan het in de hele stad wemelt, bepalen voor mij Istanbul… Istanbul ontleent zijn ziel en zijn kracht aan de Bosporus. De villa’s langs de oever gebouwd en bewoond door de Osmaanse pasja’s, de elite en de rijken van de 19e eeuw… Veel kunstenaars hadden hun blik zo op het Westen gericht dat ze de stad helemaal niet zagen: ze deden er alles aan om bij de moderne tijd te horen.’
Weg van het massatoerisme
Net als de programmeurs van het festival: het speelt zich alleen af op het Europese deel Beyoglu. Daar is het werelds en modern. Dat Istanbul op de grens ligt tussen Europa en Azië, merk je onder meer op het schiereiland Sultanahmet tussen de Zee van Marmara en de Gouden Hoorn. Daar vind je Islamitische en Ottomaanse wortels. Met de Hagia Sophia, het grootste koepelgebouw van de wereld. Maar de Istanbulers wonen niet meer op het schiereiland. Door het massatoerisme zijn die vertrokken; er zijn alleen nog hotels, restaurants en bedrijven. ‘s Nachts is het er doods.
Aan de overkant van de Bosporus, aan de Aziatische kant, waar 30, 40% van de Istanbulers woont, was het ooit rustiger. Maar zelfs daar komen steeds meer bars en nachtclubs, steeds meer toeristen, en meer lawaai.
Nu het historische schiereiland lijdt onder massatoerisme is de hoop dat toeristen oog gaan krijgen voor moderne kunst en cultuur van Türkiye. Dat verklaart tegelijkertijd het gloednieuwe festival.
Identiteit
Van oudsher heeft Istanbul de naam open te staan voor buitenstaanders. Onder de 17 miljoen inwoners komen de meeste oorspronkelijk van elders. De eerste vraag bij een ontmoeting is dan ook: waar kom je vandaan? Wie antwoordt: ‘Uit Istanbul’ is ongeloofwaardig. Zo belangrijk zijn de provinciale wortels. De essentie van de Turkse identiteit, zegt ambtenaar Orcun, die uit een familie komt die al zeven generaties in Istanbul woont, is onze kunst om samen te leven en elkaar te respecteren.
Of je nu Griekse, Joodse of andere wortels hebt, iedereen gebruikt de zegswijze Mashallah. Als je iets moois ziet, zeg je: Mashallah – bescherm hem/haar/het van het boze oog. Je gebruikt het om waardering, vreugde, lof of dankbaarheid uit te drukken voor een bepaalde gebeurtenis of een bepaalde persoon.
Beyoğlu and Başkent Culture Route Festival
Het Culture Route Festival is een breed opgezet cultuurfestival in navolging van het gelijksoortige festival in Istanbul. Met muziek, dans, kunst, theater, zowel modern als historisch. Maar nu worden niet alleen culturele highlights in Beyoğlu belicht, maar ook in Ankara. Is de bijnaam van Istanbul ‘stad van de vreugde’, die van Ankara, waar de andere helft van het festival plaatsvindt, is ‘ambtenarenstad.’ Dat klinkt saai. Hoe zou het daar zijn?
De bitterzoete stem van Ankara
Zo’n honderd jaar geleden was Ankara een dorp. Omdat het strategisch in het land lag werd top-down besloten om het als hoofdstad te ontwikkelen. Nu is het een metropool van 6 miljoen inwoners. Dat zie je het fraaist vanaf de uitzichttoren Atakule. Eindeloze hoogbouw en infrastructuur domineren de glooiende heuvels waarop de stad is gebouwd. Glanzende overheidsgebouwen, hotels en bankgebouwen. Ankara, een moderne stad met een Europees stratenplan. Het is een welgestelde stad, op de arme wijken aan de randen na. 
In de verte ligt een kasteel, waaromheen ooit de rijken woonden. Maar toen het nieuwe Ankara werd gebouwd, vertrokken ze naar het centrum. Vervolgens bouwden armen adobe huizen nabij het kasteel. Nu het kasteel in trek is gekomen bij toeristen, komen de rijkeren terug en knappen oude bouwvallen op.
Afgaand op het festivalprogramma, is Ankara vooral een muziekstad. In het recent geopende architectonische hoogstandje CSO Ada Ankara – luchtige architectuur van membranen met ei-vormige zalen – is een show van Concha Buika. Zij is een Spaanse die rumba, flamenco, jazz en reggae mixt. De zaal zit bomvol.
Nóg bijzonderder is het vreemd soort getokkel dat uit een zaal verderop klinkt. Daar is het staatskoor aan het repeteren onder leiding van de beroemde Turkse dirigent Burak Onur Erdem. Ze zingen Cloud Burst, gebaseerd op een gedicht van Octavio Paz. Door hun vingers hard te knippen drukken ze kletterende regen uit. Het is indrukwekkend, zoals het oorverdovende gezoem van cicaden. Dit staatskoor treedt overal in Europa op. Dirigent Burak: ‘Een koor is een ideaal middel om muziek beschikbaar te maken voor de massa. Het concept van dit concert is regen. Daarbij gebruiken we onze stem én ons lichaam, namelijk de vingers. Bovendien maken we de toeschouwers deel van de muziek. Dat noemen we ‘open singing’.
Oude treinremise
In een voormalige treinremise – CerModern – blijkt de immense oude hal een perfecte expositieruimte voor moderne kunst. Op dit moment is er een tentoonstelling van de indringende foto’s van Steve Mc Curry. ‘I think life is too short no to be doing something which you really believe in.’ Die passie spat van alle foto’s af. Je kunt hier uren ronddwalen.
mausoleum van Ataturk
Wie in Ankara is, kan bijna niet om het mausoleum (geopend in 1953) van Ataturk (gestorven 1938) heen. Al valt het niet onder de vlag van het festival, Ataturk lééft. Nog altijd stopt op zijn sterfdag alles, het verkeer, de klokken, alles stopt tijdens een roerloze minuut. De van oorsprong Griekse Ataturk zei ooit: ‘Wat je als zevenjarige bent, zal je ook als 70 jarige zijn.’ Hij wilde als 7 jarige soldaat zijn. Met gebogen hoofd lopen schoolklassen naar zijn tombe. Begeleiders breken geregeld in tranen uit: Ataturk leidde het land naar onafhankelijkheid. Om iets meer van Türkiye te begrijpen, is het mausoleum een bezoek zeker waard.
Meer informatie Cultural Routes Festival – kunst en cultuur
www.goturkiye.com en www.welkominturkije.nl
- Een ode aan de bergen: wintersport op een andere manier - 24 februari 2024
- Van bron naar riviermonding in de Adriatische zee - 14 juli 2023
- Frans-Italiaans escapisme op de ski in La Rosière - 25 april 2023
